ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الاسلام) (کتاب)

«ترجمه و شرح نهج البلاغه» اثر سید علینقی فیض الاسلام، از اولین ترجمه های نهج البلاغه به زبان فارسی روان و سلیس است. این کتاب در شش جزء تدوین یافته که در یک جلد به چاپ رسیده است و تالیف آن در سال ۱۳۷۱ قمری (مطابق ۱۳۳۱ شمسی) به پایان رسیده و بارها به زیور طبع آراسته شده است و عامل بسیار موثری در آشنائی فارسی زبان ها با سخنان امیرالمومنین علیه السلام بوده است. این کتاب به زبان های اردو، آلمانی، فرانسه، روسی و ... ترجمه شده است.

مؤلف

سید علی نقی اصفهانی آل محمد دیباج معروف به «فیض الاسلام» از عالمان و نویسندگان پرتلاش سده اخیر اصفهان است.

سید علی نقی در نجف اشرف دانش و معنویت را از محضر استادان بزرگی چون آیت الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، شیخ محمدکاظم شیرازی، شیخ علی اکبر نهاوندی و شیخ عباس قمی خوشه چینی کرد. از کارهای بزرگ علمی و فرهنگی وی چنین برمی‌آید که در اغلب علوم دینی متبحر و صاحب نظر بوده و این حقیقت روشن از لابلای آثار وی مشاهده می شود.

وی صاحب اجازات اجتهاد و روایی ارزشمند از مراجع و محدثان عالی مقام گردید و در راستای تلاش و جهاد علمی خود، سه کتاب عظیم و مقدس؛ قرآن کریم، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را ترجمه و شرح نمود. این کار وی موجب آشنایی عموم مردم فارسی زبان با این سه کتاب پرارج شد، به خصوص کتاب شریف نهج البلاغه که تا آن زمان فاقد شرح و ترجمه کامل فارسی بود.

فیض الاسلام پس از بازگشت از نجف اشرف در تهران ماندگار شد و به کار نشر و تبلیغ حقایق دینی پرداخت و علاوه بر تلاش علمی و قلمی، در کنار روحانیت متعهد و انقلابی به بیدارگری پرداخت.

زندگی سراسر افتخار وی در سوم شعبان (۱۴۰۵ هـ.ق) مطابق با (۲۴ اردیبهشت ۱۳۶۴ هـ.ش) در سن ۸۱ سالگی به سرآمد و پیکر مطهر او در تهران، بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

انگیزه نگارش

مرحوم فیض الاسلام بنیانگذار مکتب ترویج و تمسک به کتاب گرانسنگ نهج البلاغه در عصر حاضر و به ویژه در میان عامه مردم روزگار ماست. نقش و اهمیت این مترجم بزرگ در شناساندن نهج البلاغه به نسل معاصر خود فراموش نشدنی است.

وی درباره انگیزه این ترجمه در دیباچه کتاب بیان مى‌دارد: «از سال‌هاى دراز این کتاب مقدّس مورد مطالعه این بنده بوده، روز به روز شوقم به خواندن و اندیشه در آن زیادتر مى‌شد، گویا چیزى نمى‌دیدم؛ مگر کتاب نهج‌البلاغه و سخنى نمى‌شنیدم؛ مگر فرمایش‌هاى امیرالمؤمنین على (علیه‌السّلام) و هر گاه با فضلا و دانشمندان ملاقاتى پیش مى‌آمد، قبل از شروع به هر سخن، در باب عظمت و بزرگى نهج‌البلاغه سخن گفته به آنان یادآورى مى‌نمودم که سید شریف رضى (رحمه‌اللّه) یکى از شاهکارهاى تألیف را در این کتاب بکار برده؛ زیرا با این که امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) را کلام غیر فصیح و غیر بلیغ نیست، در میان کلماتش نیکوترین سخنان را انتخاب نموده، الْأَفْصَحُ فالأَفْصَح و الأَبْلَغُ فالأَبْلَغُ را اثبات و این نکته را کاملا رعایت کرده است، و گاهى در بعضى از مجالس دینى و مذهبى پاره‌اى از کلمات این کتاب را خوانده و معنى آن را بیان مى‌کردم، شنوندگان به شگفت آمده مى‌گفتند، اگر علماء و رجال دینى ترجمه فرمایش‌هاى امام علىّ (علیه‌السّلام) را در کتاب نهج‌البلاغه، به طورى که در خور فهم هر فارسى زبان باشد، نوشته بودند، همه از آن بهره‌مند مى‌شدند، و لیکن افسوس که از ترجمه و شرح‌هایى که در دسترس است، چنان که باید استفاده نمى‌شود، بنابراین بر نگارنده واجب شد که دست از هر کار بردارم (حتّى از ترجمه و تفسیر قرآن کریم که از مدّتى به نوشتن آن مشغول بوده، براى اتمام آن سعى و کوشش بسیار داشتم) و این کتاب جلیل را به زبان فارسى سلیس و روان ترجمه نموده و کلمات و جملاتى که محتاج به شرح باشد، میان دو خطّ قوسى به اجمال و اختصار بیان نمایم تا ترجمه و شرح با هم فرق داشته، همه از آن بهره‌مند گردند».

مرحوم فیض الاسلام در پایان تألیف، ترجمه و شرح نهج البلاغه بیانیه بسیار مهمی تحت عنوان «چاره نگرانی امروزه مردم دنیا» آن هم در آن روزگار خفقان صادر می کند و همگان را به نهج البلاغه و ولایت علوی که همان ولایت خداوند در تمام شئون زندگی است دعوت می کند. منشور بازگشت به نهج البلاغه را که فیض الاسلام در روزهای سیاه سلطه نوشت، با هم می خوانیم:

«(چاره نگرانی امروزه مردم دنیا) همه پریشانند و در فکر علاج، لکن چاره را نمی دانند، تنها رهاننده بشر از پریشانی به دقت خواندن و عمل به فرمایش های حضرت امیرالمومنین علیه السلام در نهج البلاغه است که همه نگرانی ها را برطرف نموده، مردم را به راه سیادت و سعادت سوق می دهد. دنیای امروز را تباهکاری، ستمگری، دورویی، خودخواهی و بدبختی بجایی رسانده که زندگی افراد آن تیره و تار شده. آسایش، دادگری، یگانگی، آشتی و نیکبختی در جهان برقرار نمی گردد، مگر به پیروی جهانیان از گفتار و کردار امیرالمومنین علیه السلام که نمونه‌ای از آن را سید شریف رضی در کتاب مقدس نهج البلاغه گرد آورده و چون در همین مختصر از جمیع شئون زندگی چیزی فروگذار نشده، سیادت و سعادت عمل کننده را ضامن است؛ زیرا این کتاب نتیجه گفتار همه پیامبران و راهنمای درک معانی و حقائق قرآن کریم و نجات دهنده گمراهان و گرفتاران است. این گفتار روی دو پایه برهان عقل و علم، استوار است و ما لاف نزده و گزاف نگفته‌ایم. اگر باور ندارید برجستگان و دانایان خود را در مجلسی گرد آورد؛ تا اثبات نموده به خواص و عوام بفهمانیم: هر که طالب خیر و نیکویی و آسایش و خوشی است بایستی کتاب نهج البلاغه را (که پس از قرآن کریم و سخنان پیغمبر اکرم در جهان مانند ندارد) مورد مطالعه و سرمشق و دستور زندگانی خویش قرار دهد، بنابراین باید:

پادشاهان و وزراء و رجال سیاسی بخوانند تا استقلال و تمامیت کشور را حفظ نموده و به وظائف خود و طرز سلوک با رعیت پی برند، وکلای مجلسین سنا و شوری بخوانند تا از بدعت (احداث چیزی در دین که از دین نبوده) دوری گزیده و به دستور دین رفتار نمایند، حکمرانان و رؤساء هر شهر بخوانند تا رفاه و آسایش خود و کسانی را که با آنان سپرده شده فراهم سازند، امراء لشکر و افسران و سربازان بخوانند تا آماده حفظ حدود و ثغور کشور بوده و در کارزار همیشه فتح و فیروزی را دریابند، ستمگران و بیچارگان بخواند تا کیفر ستم و پاداش شکیبایی را دانسته عبرت گیرند، اغنیا و فقرا بخوانند تا کبر و سرافرازی و رشک و پستی را از خود دور سازند. علما و دانشمندان بخوانند تا از همه دانش ها بهره‌مند گردند، مجتهدین عظام بخوانند تا راه استنباط احکام الهی را بیاموزند، مبلغین و تربیت کنندگان مردم عوام بخوانند تا دین را به دنیا نفروخته رضای حق را به دست آورده سعادتمند شوند، وعاظ و گویندگان بخوانند تا طریقه وعظ و خطابه را آموخته، وقت خود و شنونده را با سخنان بیهوده و ژاژ تلف نکنند، مؤلفین و تربیت کنندگان مردم عوام بخوانند تا مهمل نبافند و عفت قلم را حفظ نموده مطالبی بنویسند که خود و اعقابشان به آن فخر نمایند، فصحا و بلغا و ادبا و خطبا بخوانند تا از خرمن فصاحت و بلاغت و شیرینی کلام آن خوشه ها بردارند، تجار و کسبه و اطباء بخوانند تا در داد و ستد و طبابت خدا را در نظر داشته، سود حلال به دست آورند که نزد خدا و خلق شرمنده نباشند. قضات و وکلاء دادگستری و صاحبان محاضر رسمی بخوانند تا در دادرسی‌ها و معاملات برای چند ریال پول، حکم به ناحق ندهند و خلافی ننویسند و از عاقبت آن بپرهیزند، دانشجویان و هوشمندان بخوانند تا از شاخه‌های درخت دانش میوه چیده غولان و نادانان و گمراهان و گمراه کنندگان را در هر لباس بشناسند، جوانان بخوانند تا طراوت جوانیشان را در راه‌های بیهوده از دست ندهند، کارگران و رنجبران و بیابان گردان و رانندگان (که کمتر وسیله وقت کسب اطلاع دارند) بخوانند تا از خواندن آن همه چیز به دست آورند. طبیعیین و مادیین و فلاسفه بخوانند تا از تاریکی هایی که به آن گرفتارند رهایی یافته با مبدأ و معاد آشنا گردند، یهود و نصاری و مجوس بخوانند تا راه سعادت را در آن دیده با کتاب‌های خود مطابقه کرده حق و حقیقت را دریابند، گمراه کنندگان بخوانند تا از بدعاقبتی و رسوایی ترسیده بیش از این در اغفال ساده‌لوحان سعی ننمایند، گمراه شدگان بخوانند تا از راه کجی که آن ها را به آن سوق داده‌اند بازگشته گرد هر نادرست هواپرست نگردند، زهاد و پارسایان بخوانند تا زهد و تقوای حقیقی را در روش پیشوای متقیان دیده و به راه های کج پا ننهند و از رنج خود نتیجه بگیرند، باسوادان برای بیسوادان بخوانند تا آنان را به تحصیل دانش و بردن لذت سواد و اطلاع به وظائف دین و دنیا آگاه سازند، خلاصه جمیع افراد بشر باید بخوانند تا سعادت همیشگی و ترقی دنیا و آخرت را از آن بیابند».

ساختار کتاب

کتاب، شامل شش جزء است که در یک جلد به چاپ رسیده است (اولین چاپ کتاب به صورت شش جلد مجزا می باشد که در چاپهای بعدی همه در یک جلد چاپ شده است):

• جزء اول خود شامل شرح حال مختصر پدر، برادر و مادر نویسنده، دیباچه به قلم نویسنده، شرح حال مؤلف کتاب نهج‌البلاغه (سید رضى)، دیباچه به قلم سید رضی و ترجمه و شرح خطبه های ۱ تا ۸۹.
• جزء دوم، شامل ترجمه و شرح خطبه های ۹۰ تا ۱۳۷.
• جزء سوم شامل ترجمه و شرح خطبه های ۱۳۸ تا ۱۸۵.
• جزء چهارم شامل ترجمه و شرح خطبه های ۱۸۶ تا پایان بخش خطبه ها.
• جزء پنجم شامل ترجمه و شرح نامه.
• جزء ششم شامل ترجمه و شرح کلمات قصار مى‌باشد.

نویسنده در ابتدای هر جزء مقدمه ای در اهمیت نهج البلاغه و آشنائی عموم مردم با آن آورده است.

مرحوم فیض الاسلام در پایان کتاب متذکر می شود: «.... از ده سال پیش نگارنده تمام اوقات شبانه روزی خود را برای تدوین و ترجمه و شرح نهج البلاغه به کار بردم و کتاب مختصر و مفید حاضر را پس از مراجعه به تمام شروح عربی و فارسی (مانند شرح ابن میثم و ابن ابی الحدید و خوئی و کاشانی و لاهیجانی و قزوینی و دیگر شروح) و کتاب های مشهور در تفسیر و فقه و اخبار و فلسفه و کلام و تاریخ و لغت و رجال آماده ساخته و در کتاب به این سادگی و روانی که خواص و عوام همه استفاده می کنند [آوردم]. هیچ تصرف در اصل ترجمه عین عبارت عربی نشده و کلیه شروح را که لازم بود با زیاده بر آن دارد، و به این نکته جز علمای اعلام و دانشمندان پی نخواهند برد ...».

شیوه کار مترجم

مترجمان پرشماری تاکنون به ترجمۀ نهج البلاغه پرداخته اند که هر کدام شیوۀ خاص خود را دارند. از میان مترجمان طراز اول نهج البلاغه، می توان به فیض الاسلام اشاره کرد. ایشان افزوده هایی در ترجمۀ خود به جهت فهم بیشتر مخاطب اعمال کرده و در مقابل هر جمله و یا لغتى که احتیاج به شرح داشته است، داخل پرانتز این امر صورت گرفته است و عنوان ترجمه و شرح بر اثر خود گذاشته است. با بررسی و ارزیابی ترجمۀ وی، می توان گفت افزوده های فیض الاسلام را در سه اصل تصریح، تبیین و شرح کوتاه درون متنی تقسیم بندی می شود.

الف- از نمونه های "تصریح" می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تصریح به شأن صدور خطبه ها؛ از آنجا که بیشتر خطابه های امام علی(ع) در موقعیت خاصی گفته شده است لذا آگاهی خواننده و مخاطب از جریان تاریخی و حادثه ای که باعث صدور خطبه گردیده است به درک بیشتر گفتمان یاری می رساند. تصریح به شأن صدور این خطبه ها، شاخصه ای برجسته در ترجمه فیض الاسلام است که سهم زیادی در فهم خطبه توسط مخاطب دارد.
• تصریح به موضوع نامه ها، خطبه ها و حکمت ها؛ نمونۀ دیگر تصریح در ترجمۀ فیض الاسلام این است که ایشان به موضوع و مضمون نامه ها، خطبه ها و حکمت ها تصریح نموده اند که این امر موجب درک بیشتر مفاهیم و محتوای آنها شده است؛ چرا که در بسیاری موارد اگر به این موضوعات اشاره نشود درک مضمون برای مخاطب دشوار می گردد برای نمونه: امام (ع) (در اعتماد نداشتن به تدبیر و پایان بینى) فرموده است: «تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِیرِ حَتَّى یکونَ الْحَتْفُ فِى التَّدْبِیرِ» (حکمت/۲۲). تصریح فیض الاسلام به موضوع حکمت فوق، موجب تسریع در روند فهم خواننده می گردد و باعث می شود که خواننده بداند محتوای سخن امام(ع) چیست.
• تصریح به آیات قرآن مرتبط با کلام امام؛ نمونۀ دیگر تصریح در ترجمه، این است که گاهی مترجم، تصریح به ارتباط کلام امام با آیات قرآن نموده است و در واقع آیه ای را که مرتبط با سخن امام است و به صورت تلویحی در کلام امام بازتاب یافته است را بیان می کند.
• فیض الاسلام به ضرب المثلهایی که در کلام امام (ع) آمده است و نیز به زمان کاربرد آنها در فرهنگ عرب تصریح می کند.
• تصریح واژگان فرهنگ مدار؛ فیض الاسلام در ترجمۀ واژگانی که از بعد فرهنگی برخوردارند روش ترجمۀ مستقیم است و در عین حال نیز پرانتز باز می کند و به تصریح می پردازد. یعنی وی علاوه بر ترجمۀ صرف، در قالب توصیف و تعریف به تصریح می پردازد و واژه های فرهنگ مدار را برای مخاطب توضیح می دهد. حال به ذکر شاهدی در این رابطه می پردازیم؛ «کنْ فِى الْفِتْنَةِ کابْنِ اللَّبُونِ لَا ظَهْرٌ فَیرْکبَ وَلَاضَرْعٌ فَیحْلَبَ» (حکمت/۱) در زمان فتنه و تباهکارى مانند ابن اللبون (بچه شتر نر که دو سالش تمام شده و مادرش بچه اى را که پس از آن زائیده شیر مى دهد) باش که نه پشت (توانایی) دارد تا بر آن سوار شوند و نه پستانى که از آن شیر دوشند. واژۀ «ابن اللبون» در کلام امام، واژه ای خاص و دارای بار فرهنگی است که فیض الاسلام آن را در پرانتز توضیح داده است و به ترجمۀ صرف آن اکتفاء نکرده است بلکه همانطور که مشاهده می شود مترجم در ترجمۀ این واژۀ فرهنگ مدار، ابتدا از روش وامگیری استفاده کرده است و سپس در پرانتز به تصریح پرداخته و آن را برای مخاطب شفاف سازی نموده است و در واقع به نوعی آن را معرفی می کند.
• تصریح مترجم به بعد مکانی؛ اسامی مکان های جغرافیایی که در نهج البلاغه وجود دارد: مترجم به ترجمۀ صرف آنها بسنده ننموده و به بعد مکانی و جغرافیایی آنها تصریح کرده است. مثلا ایشان در پرانتز به تصریح درباره واژۀ صفین، می پردازد: (صفین سرزمینى است در سمت غربى فرات به طرف شام که در آنجا جنگ مشهور بین آن بزرگوار و معاویه واقع شد) (خطبه/۲).
• تصریح به مرجع ضمیر؛ مشخص کردن مرجع ضمیر از جمله موارد تصریح است که نمود بارزی در ترجمۀ فیض الاسلام دارد.

ب- "تبیین": گاه افزوده های فیض الاسلام در ترجمه، از حد تصریح بالاتر می رود و با شرح هم متفاوت است و به لحاظ حجم هم کمتر از شرح است و در واقع حد وسط میان تصریح و شرح است و نامی که برای این شاخصۀ ترجمه ایشان می توان نهاد، "تبیین" است. در اینجا به نمونه ای از آن اشاره می شود: «وَ مَنْ رَضِی عَنْ نَفْسِهِ کثُرَ السَّاخِطُ عَلَیهِ» (حکمت/۱): هر که خودبین باشد خشم کننده بر او بسیار شود (زیرا خودبین مردم را خوار پندارد و به این جهت همه بر او خشمگین گردند). زمانی که خواننده، ترجمه را می خواند اگرچه نکته و واژۀ مبهمی در آن نیست اما چه بسا معنا را چنانکه باید درنیابد و هدف ترجمه که تفهیم مفاهیم دینی است برآورده نگردد، اما آنچه که مترجم در پرانتز آورده، تبیینی است که برای دریافت بیشتر، به مخاطب ارائه نموده است.

ج- "شرح کوتاه درون متنی": ترجمۀ فیض الاسلام از نهج البلاغه دارای شاخصۀ دیگری می گردد به نام شرح و از آن جهت که شرح ایشان درون متن قرار دارد و نسبت به شروح مفصل، حجم کمتری دارد، عنوان «شرح کوتاه درون متنی» را بر آن نهاده ایم و به دلیل گستردگی آن، از دایرۀ تبیین و تصریح خارج می گردد؛ می توان گفت که ایشان در شرح کوتاه درون متنی به برخی نکات جانبی و حاشیه ای ورود می کنند. در زیر به نمونه ای از آن اشاره می کنیم: «دَعُونِی وَ الْتَمِسُوا غَیرِی فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَ أَلْوَانٌ» (خطبه/۹۱) دست از من برداشته دیگرى را بطلبید و او را امیر و خلیفه گردانید، (چون بعد از رحلت رسول خدا(ص) خلفایى که به ناحق روى کار آمدند سنت و سیره او را تغییر داده، بیت المال را از روى عدل و درستى میان رعیت قسمت نکردند، بلکه به دلخواه هر کارى خواستند انجام و عرب را بر عجم و قوى را بر ضعیف ترجیح دادند و عثمان اقارب و خویشاوندش را از بنى امیه بر سائر مردم برترى داد و سالهاى دراز به همین منوال رفتار شد و مردم سنت و سیره رسول اکرم را از یاد بردند، اکنون که آمده بودند با امام(ع) بیعت نمایند منظورشان آن بود که آن حضرت هم به رویه سه خلیفه پیش از خود رفتار کند، پس آن بزرگوار براى اتمام حجت و اینکه بدانند او برخلاف سنت و سیره پیغمبر اکرم کارى انجام ندهد و آنها نقض بیعت خواهند نمود، این سخنان را فرمود، بنابراین درست نیست که گفته شود: اگر آن حضرت از جانب رسول خدا به خلافت نصب گردید و در حقیقت امامت و امارت از آن او و قیام به آن برایش واجب بود، چگونه استعفاء مى نمود. چون امام(ع) مى دانست که بالاخره ایشان دست از عهد و پیمان برداشته و با او همراه نخواهند بود، از این رو مى فرماید): ما به کارى اقدام مى نماییم که آن را روها و رنگهاى گوناگون است.

عبارت «دست از من برداشته دیگرى را بطلبید» به دلیل کلی بودن آن، برای مخاطب، گویا و مفهوم نیست و معنای سخن امام را در نمی یابد و در نتیجه دچار چالش ذهنی می گردد؛ در اینجا مترجم به شرح کوتاهی از سخن امام پرداخته است. مزیت این شرح کوتاه درون متنی این است که مترجم اطلاعاتی را از بیرون متن که حول موضوع سخن امام است با ذکر مسائل و اتفاقاتی در آن زمان، ذکر می کند که موجب آگاهی خواننده، اشراف و احاطۀ وی بر کلام امام (ع) می شود و اطلاعاتی را که مترجم در قالب شرح کوتاه درون متنی ارائه می دهد خواننده را از تورق کتاب های تاریخی بی نیاز می سازد.

ویژگی‌های کتاب

• تقریبا اولین نسخه نهج البلاغه است که بسیار صحیح و با اعراب درست در دسترس فارسی زبان ها قرار گرفته است.
• دارای ترجمه و شرح کوتاهی است که برای عموم فارسی زبان ها قابل فهم است.
• متن عربی و ترجمه فارسی هر دو شماره گذاری شده تا خواننده بتواند بین متن و ترجمه ارتباط برقرار کند.
• امانت در ترجمه و اضافه و کم نکردن کلمه ای به کلام امیر المومنین (ع).

وضعیت نشر

انتشار کتاب در شمارگان فوق العاده نشان از اقبال عامه مردم دارد. آن مرحوم در مقدمه یکی از چاپ های ترجمه نهج البلاغه که تاریخ ۲۶/۱/۱۳۵۱ در انتهای آن درج شده چنین آورده است: «در مدت بیست سال بیش از ۹۵۰ هزار جلد آن را به چاپ رسانده و در دسترس جهانیان گزاردم». مسلم تاکنون این کتاب ملیون ها بار تجدید چاپ شده و علاقه مندان به نهج البلاغه را بهره مند ساخته است.

پانویس

منابع

• سید علی نقی فیض الاسلام، همین دانشنامه.
• صادق سیاحی؛ محمود آبدانان مهدیزاده؛ معصومه تراوش، تصریح، تبیین و شرح کوتاه درون متنی در ترجمۀ فیض الاسلام از نهج البلاغه، مجله: پژوهش نامه نهج البلاغه، بهار ۱۳۹۶ - شماره ۱۷، ازصفحه ۵۷ تا ۷۳ در دسترس: مجلات تخصصی نور، بازیابی ۱۰ تیر ۱۳۹۷.
• ربانی، هادی، ساحت فیض (گزارشی از برپایی همایش فیض الاسلام در اصفهان)، مجله علوم حدیث، پاییز ۱۳۸۳، شماره۳۳؛ در دسترس: پایگاه مجلات تخصصی نور، بازیابی ۱۰ تیر ۱۳۹۷.
• ترجمه و شرح نهج البلاغه (فیض الاسلام)، نور، بازیابی ۱۰ تیر ۱۳۹۷.
• متن و مقدمه کتاب.